آوارگان ارمنی؛ دیروز از باکو به گیلان، امروز از آرستاخ به ؟

تصاویر فرار ارامنه قره‌باغ/آرتساخ حقیقا غم‌انگیز است. به نظر می‌رسد که بلاخره ناسیونالیست‌های افراطی ترک توانستند در همدستی شریرانه‌ای با آمریکا، روسیه، انگلستان و اسرائیل آخرین منطقه ارمنی‌نشین باقی‌مانده از خانات قفقاز در خارج از کشور ارمنستان را نابود کنند.دیدن تصویر مردمی هراسان که خانه و کاشانه اجدادی خود را به جا گذاشته اند و با دستانی خالی و از ترس قتل و کشتار و تجاوز آوارگی را می‌پذیرند من را به یاد یکی دیگر جنایت‌های ناسیونالیست‌های افراطی ترک در مورد مردم ارمنی انداخت.

در اوایل سال ۱۲۹۷ و در آخرین ماه‌های جنگ جهانی اول نیروهای عثمانی به سمت باکو حرکت می‌کردند. این اتفاق باعث هراس هزاران ارمنی باکو شد. ترسی که با توجه به پروژه نسل‌کشی ارامنه امپراتوری عثمانی کاملا قابل فهم بود. برنامه پاک‌سازی قومی ترکان جوان از چند سال پیش در آسیای صغیر و بسیاری از مناطق تحت تصرف عثمانی شروع شده بود و صدها هزار ارمنی با قصد و نیت قبلی و با هدف حذف کامل قومی و مذهبی کشته شده بودند و این برنامه در ۱۹۱۸/۱۲۹۷ نیز همچنان ادامه داشت. ترس از قوای عثمانی باعث شد که بسیاری از ارامنه‌ای که در آن دوران یک چهارم جمعیت باکو را تشکیل می‌دادند شهر را ترک کنند. بسیاری از آنان از طریق دریا به گیلان پناه آوردند. در آن زمان گیلان تحت کنترل نیروهای نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک بود. آن سال‌ها دوره‌ای بسیار پرآشوب و بی‌ثبات در گیلان و کل ایران بود. در تهران دولت واقعی وجود نداشت. فقیر و گرسنگی ناشی از قطحی بزرگ سراسر ایران، از جمله گیلان را فراگرفته بود. کشور نیز در اشغال و نفوذ کشورهای بیگانه بود. گیلانِ تحت کنترل دولت جنگل هم تحت محاصره نیروهای انگلیسی قرار داشت. اما همه این وضعیت بی‌ثبات و بحرانی مانع پذیرش و پذیرایی از پناهجویان ارمنی توسط حکومت و نیروهای نهضت جنگل نشد.

کتابی که دو سال پیش با ترجمه و پژوهش روبرت واهانیان و مسعود حقانی به چاپ رسیده نشان می‌دهد که حکومتِ نهضت جنگل با رهبری شخص میرزا کوچک با تشکیل کمیتهٔ امدادِ آوارگان و علارغم مخالفت و کارشکنی‌های نیروهای انگلیسی، متحد همیشگی شوونیسم ترکی، و با توجه به وضعیت فوق‌العاده بحرانی مردمِ گیلان، تمام توان خود را برای کمک به هزاران پناهنده مصیبت‌زده ارمنی انجام دادند.

شخص میرزا کوچک از هیچ کوششی برای کمک از آن آوارگان دریغ نکرد. مثلا در دستوری به کمیتهٔ امداد برای تعجیل در کمک به آوارگان نوشت:

«از بروز مودت آن ذوات محترمه که با نظر نیک‌بین نسبت به ملت ایران نهایت امتنان حاصل شد. امیدوارم آن اداره محترم بنده را از شرمندگی در مقابل آن میهمانان محترم که تاکنون به هیچ وجه درباره ایشان ایفای وظیفه نشده است، به در آورده و آسودگی خاطر آنان نیز فراهم شود».

این پذیرایی از مردمی به شدت محروم و رنج‌دیده و دردکشیده به شکلی بود که بسیاری از آنان در گیلان باقی مانند و در سال‌ها و دهه‌های بعد جامعه کوچک گیلانیان ارمنی را تشکیل دادند.

https://twitter.com/SEKoohzad/status/1706256949270982735

س.ا.ک